Yakun çok yıllık, ayçiçeği familyasından bir bitki. Şekerli, patates gibi bir yumrusu var. Hobi bahçelerine eklenecek yenebilir bir bitki olmasının yanı sıra, ticari olarak da ekilebilir. Hatta yapraklarının %11-17 oranında proteini ile otlaklarda yem olarak veya çorak yerlerde toprağı tutması için veya gıda ormanlarına alt kanopide yetişecek bir bitki olarak entegre edilebilir.
Güney Amerika’nın batısından, Peru’dan kopup gelmiş bu bitki Peru yer elması, tatlı kök, yer armudu gibi isimlerle de anılıyor. Yer elması gibi 1,5-2 metreye uzayabiliyor ve sarı çiçekleri var. Yumrusu tatlı, elma ile karpuz arasında çiğnemlik dokuya sahip ve hafiften şeker kamışı aroması da var. Bir bitkiden çıkan yumruların miktarı hayret verici. Bitkiden çıkan iki tür yumru var. Kırmızımsı küçük olanlar direk bitkinin altında yetişiyor ve tekrar ekilmek için ayrılıyor. Bitkinin etrafına yayılmış olan daha büyükçe kahverengimsi yumrular biraz güneşte kurutulduktan sonra saklanıyor.
Bitkinin çiçekleri çıkıp solduktan sonra yumrular hasat edilebilir. 6-7 ayı buluyor. her türlü toprakta yetişebilmesine rağmen iyi bir yumru hasadı için humuslu, yumuşak topraklar tercih edilmeli. Bitki aralığı olarak da en az 0,5 ila 1 metre bırakılmalı. Hasat sırasında kazarken dikkatli kazılmalı ve yumrular hasar görmemelidir. Hasarlı olanlar hemen tüketilmeli hasarsızlar güneşte kurutulduktan sonra serin ve karanlık bir yerde saklanmalıdır.
Yakun yumruları çiğ olarak yenebilir. Dış kısmındaki kahverengi kabuk ve altındaki beyaz kabuk soyulduktan sonra ince dilimlenip salatalara katılabilir. Patates ve diğer sebzelerle fırında rosto yapılabilir. Elma turtasına eklenebilir. Fakat sindirim sistemin alışık olmadığı bir lif türü olduğu için taze yendiği zaman çok fazla gaz yapıyor. Prebiyotik gücü lifli olduğu için çok iyi.
Yakun bir fruktoz olan inulin şekerini barındırır. Bu yüzden tip 2 şeker hastaları için bulunmaz bir sebzedir. Yer elması ve yakun tip2 şeker hastalarının diyetlerinde bulunmalıdır.
Yakunun suyu sıkılarak kaynatılabilir ve pekmez yapılabilir. Bu pekmezden de alkol üretmek zor değil hatta sirkesi yapılabilir.
İnülin insan sindirim sistemi tarafında sindirilemiyor ama büyük ve küçükbaş hayvanlar tarafından rahatlıkla sindirilebiliyor (Biggs and Hancock, 1998. HancockK.R., 1998. In vitro digestion of bacterial and plant fructans and effects on ammonia accumulation in cow and sheep rumen fluids). O yüzden otlaklara entegresi çok iyi olabilir. Peçenkoru sistemlerine veya direk gıda ormanlarına da entegresi çok iyi olur. Eğer hasat edilmezse kahverengi yumrular çürüyerek toprağı besler ve kalan kırmızımsı kısımlardan tekrar büyür.
Ben yakun bitkisini 2018 Kanberra Permakültür festivalinden almıştım. Hatta tanıtım videomun üçüncü dakikasında bahsediyorum. Önce evin ön tarafına dikmiştim ama sulayamadığım için iyi büyümedi. Geçen sene esas sebze bahçeme ektim ve oldukça iyi büyüdü. Bu sene ayırıp çoğaltıcam. Biyo-çeşitlilik çoğalmış olacak.
